کلید صلیبی چیست و چگونه در کنترل نور از چند نقطه کاربرد دارد؟
کلید صلیبی چیست؟
فرض کنید در یک راهروی طولانی یا یک راه‌پله چندطبقه حرکت می‌کنید و در نقاط مختلفی چراغ‌هایی برای روشنایی مسیر نصب شده است. در چنین شرایطی می‌خواهید بتوانید از هر انتهای راهرو یا هر طبقه‌ی راه‌پله، چراغ مربوطه را روشن و خاموش کنید. استفاده از یک کلید یک‌پل معمولی این امکان را نمی‌دهد، زیرا هر کلید معمولاً تنها از یک نقطه مدار را کنترل می‌کند. کلید کراکس (صلیبی) راهکاری استاندارد برای حل این مشکل است که به شما اجازه می‌دهد یک یا چند لامپ را از سه نقطه‌ی مختلف یا بیشتر کنترل کنید. این قابلیت به خصوص در فضاهای بزرگ و طولانی مانند سالن‌ها، راهروها، سوله‌ها و راه‌پله‌های بلند بسیار کاربردی است.
کلید کراکس (صلیبی) چه کاربردی دارد؟
کلید صلیبی که در بازار ایران به نام کلید کراکس نیز شناخته می‌شود، در واقع نوعی کلید برق با چهار کنتاکت (پایه) داخلی است. این کلید زمانی به کار می‌آید که در یک مدار روشنایی دو عدد کلید تبدیل (دوطرفه) وجود داشته باشد و کاربر بخواهد یک لامپ را از نقطه‌ی سوم یا نقاط بیشتری نیز خاموش و روشن کند. حداقل تعداد کلیدها در چنین مداری ۳ عدد است: دو عدد کلید تبدیل در ابتدا و انتهای مسیر و یک یا چند کلید صلیبی در بین آنها. کلید صلیبی خود به تنهایی کاربردی ندارد و حتماً باید به صورت سری میان دو کلید تبدیل قرار گیرد؛ همچنین بسته به نیاز می‌توان بیش از یک کلید صلیبی بین دو تبدیل نصب کرد و محدودیتی در تعداد کلیدهای صلیبی وجود ندارد. به عبارت دیگر با داشتن دو کلید تبدیل در ابتدا و انتهای مسیر، می‌توانید هر تعداد کلید کراکس (صلیبی) برای کنترل مدار از چهار، پنج یا تعداد نقاط بیشتر اضافه کنید. به عنوان مثال، برای کنترل یک چراغ از ۵ نقطه‌ی متفاوت، ۲ عدد کلید تبدیل و ۳ عدد کلید صلیبی در بین آنها نصب می‌شود.
موارد استفاده‌ی رایج کلید صلیبی: در راه‌پله‌های چندطبقه، راهروها و سالن‌های بزرگ، پارکینگ‌ها، انبارها یا سوله‌های وسیع و به طور کلی هر مکانی که نیاز به کنترل چراغ از بیش از دو محل باشد، از ترکیب کلیدهای تبدیل و صلیبی استفاده می‌شود. این کلید در چنین شرایطی راحتی و ایمنی استفاده از سیستم روشنایی را افزایش می‌دهد، چرا که کاربر مجبور نیست برای خاموش کردن چراغ‌ها به نقطه‌ی ابتدایی مدار بازگردد.
ساختار و نحوه عملکرد کلید صلیبی
شمای داخلی و نحوه عملکرد کلید صلیبی (کراکس) در دو وضعیت: در تصویر بالا پایه‌های ورودی و خروجی به‌صورت ضربدری به یکدیگر متصل شده‌اند (اتصال متقاطع). در تصویر پایین همین پایه‌ها به شکل مستقیم و موازی به هم وصل شده‌اند.
کلید صلیبی (کراکس) از لحاظ ظاهری شبیه به کلیدهای یک‌پل یا تبدیل است، اما ساختار داخلی کاملاً متفاوتی دارد. این کلید دارای چهار پیچ یا ترمینال اتصال است؛ دو پایه به عنوان ورودی از کلید تبدیل اول سیم‌کشی می‌شوند و دو پایه‌ی دیگر خروجی هستند که به کلید تبدیل انتهای مدار متصل می‌شوند. در واقع کلید صلیبی یک سوئیچ دوبل داخلی دارد که وظیفه آن تعویض ارتباط بین دو سیم ورودی و خروجی است. با هر بار تغییر وضعیت اهرم یا کلید، این اتصال داخلی یا به صورت مستقیم (موازی) برقرار می‌شود یا جای دو سیم ورودی و خروجی را با هم عوض می‌کند (اتصال متقاطع). این عملکرد باعث می‌شود مسیر جریان بین دو کلید تبدیل انتهایی تغییر کرده و در نتیجه حالت روشن/خاموش لامپ عوض شود.
تولیدکنندگان مختلف ممکن است طراحی داخلی کلید صلیبی را به دو شکل «موازی» و «متقاطع» ارائه دهند که عملکرد هر دو یکسان است ولی نحوه‌ی سیم‌کشی داخلی متفاوت است. معمولاً برای راهنمایی نصب، پیچ‌های مربوط به ورودی و خروجی را با رنگ‌های متفاوت مشخص می‌کنند؛ به طور مثال پیچ‌های ورودی را نقره‌ای و پیچ‌های خروجی را طلایی‌رنگ می‌سازند. در برخی برندها حروفی مانند L1 و L2 روی ترمینال‌ها درج می‌شود تا زوج پایه‌های مرتبط مشخص شوند.
نحوه سیم‌کشی و کنترل چراغ از چند نقطه
نمونه‌ی مدار روشنایی با امکان کنترل از چهار نقطه: در این مثال دو کلید تبدیل در ابتدا و انتهای مدار و دو کلید صلیبی (کراکس) در میان آنها قرار گرفته است. فاز (سیم قرمز) از جعبه فیوز وارد کلید تبدیل ابتدای مسیر شده و از آنجا توسط سیم‌های رابط میان کلیدها به کلید تبدیل انتهای مسیر و سپس لامپ می‌رسد. سیم نول (آبی) نیز مستقیم به لامپ متصل شده است.
برای پیاده‌سازی مدار سه‌کنترله (یا بیشتر)، باید در ابتدا و انتهای مسیر از کلید تبدیل استفاده کرده و یک کلید صلیبی (کراکس) را در میان مدار قرار دهید. سیم فاز ورودی از تابلوی برق ابتدا به کنتاکت مشترک اولین کلید تبدیل وصل می‌شود. دو کنتاکت خروجی آن کلید تبدیل توسط دو رشته سیم به دو ترمینال (ورودی) کلید صلیبی متصل می‌گردند. سپس از دو ترمینال خروجی کلید صلیبی نیز دو رشته سیم به کنتاکت‌های ورودی کلید تبدیل بعدی کشیده می‌شوند تا مسیر جریان تکمیل شود. در انتها خروجی مشترک کلید تبدیل دوم به لامپ متصل شده و سیم نول نیز مستقیماً به لامپ برگشت داده می‌شود. به این ترتیب با تغییر وضعیت هر یک از کلیدهای مسیر (تبدیل یا صلیبی), اتصال فاز به لامپ برقرار یا قطع شده و لامپ روشن یا خاموش می‌شود. اگر بیش از یک کلید صلیبی در مدار باشد (برای کنترل از چهار نقطه به بالا)، آنها به شکل سری بین دو کلید تبدیل قرار می‌گیرند و به همان ترتیب به یکدیگر و به کلیدهای تبدیل ابتدا/انتهای مسیر سیم‌کشی می‌شوند.
در استفاده از کلیدهای صلیبی رعایت چند نکته اهمیت دارد:
اول، همیشه باید مدار با یک کلید تبدیل آغاز و با یک کلید تبدیل خاتمه یابد. کلیدهای صلیبی فقط نقش واسط را دارند.
دوم، ترتیب اتصال سیم‌ها به ورودی/خروجی‌های کلید صلیبی را طبق راهنمای سازنده رعایت کنید. در صورت اشتباه بستن سیم‌های ورودی و خروجی، مدار درست عمل نخواهد کرد. در کلیدهای صلیبی موازی یا متقاطع نیز نحوه‌ی سیم‌بندی متفاوت است و باید مطابق دیاگرام مخصوص خود متصل شوند.
سوم، توصیه می‌شود پس از نصب، اتصالات را با دستگاه اهم‌متر بررسی کنید تا از صحت عملکرد کلید صلیبی اطمینان حاصل شود.
خرید کلید صلیبی از عمده پرایس
مقایسه کلید صلیبی با کلید تبدیل و یک‌پل
همان‌طور که گفته شد، کلید یک‌پل (معمولی)، کلید تبدیل (دوطرفه) و کلید صلیبی از نظر ظاهر ممکن است مشابه باشند اما کاربرد و ساختمان داخلی متفاوتی دارند. جدول زیر مشخصات کلی این کلیدها را مقایسه می‌کند:
| نوع کلید | تعداد کنتاکت (پایه) | قابلیت کنترل مدار از چند نقطه |
|---|---|---|
| کلید یک‌پل (معمولی) | ۲ | یک نقطه (یک کلید) |
| کلید تبدیل (دوطرفه) | ۳ | دو نقطه (یک جفت کلید تبدیل) |
| کلید صلیبی (کراکس) | ۴ | سه نقطه یا بیشتر (با دو کلید تبدیل در ابتدا و انتها) |
نکته‌ی جالب این است که در صورت نیاز می‌توان از کلید صلیبی به عنوان کلید تبدیل یا حتی یک‌پل نیز استفاده کرد. ساختار داخلی صلیبی طوری است که اگر یکی از کنتاکت‌های آن را استفاده نکنید، عملاً عملکردی مشابه کلید تبدیل خواهد داشت و حتی با نادیده گرفتن دو کنتاکت می‌تواند مانند یک کلید یک‌پل عمل کند. البته انجام این کار توصیه نمی‌شود مگر در شرایط اضطراری، زیرا استفاده از هر کلید برای کاربرد تخصصی خودش (و انتخاب مدل مناسب از ابتدا) بهترین عملکرد و ایمنی را تضمین می‌کند.
برندها و قیمت کلید صلیبی در بازار
در بازار ایران، برخی شرکت‌ها این کلید خاص را تولید و عرضه می‌کنند. برای نمونه، دلند الکتریک مدل‌های متنوعی از کلید صلیبی (کراکس) مانند سری آسا را ارائه داده است که در پروژه‌های ساختمانی برای راه‌پله‌ها و راهروها کاربرد عملی دارند. همچنین برندهای خارجی از جمله لگراند (Legrand) مکانیزم کلید صلیبی را در سری‌های مختلف تولید کرده‌اند (مانند سری اقتصادی سالبی که با جریان ۱۰ آمپر و ولتاژ ۲۵۰ ولت برای مصارف ساختمانی طراحی شده است).
با وجود مزایای کاربردی، باید توجه داشت که قیمت کلیدهای صلیبی معمولاً بالاتر از کلیدهای عادی است (حدود سه برابر یک کلید یک‌پل معمولی) و به دلیل عدم استفاده‌ی گسترده، این محصولات در بازار کمیاب‌تر هستند. با این حال، در هر پروژه‌ای که نیاز به کنترل روشنایی از سه نقطه یا بیشتر وجود داشته باشد، کلید کراکس (صلیبی) یک راه‌حل استاندارد، مطمئن و ایمن محسوب می‌شود که رضایت کاربران را از نظر سهولت کنترل نور تأمین می‌کند.
منابع؛
برق نیوز – کاربرد کلید صلیبی در راه‌پله‌ها و راهروها
https://barghnews.com/fa/news/کلید-صلیبی-کاربرد/
یوتیوب (ویدئوی آموزشی نحوه اتصال کلید صلیبی در مدار)
https://www.youtube.com/watch?v=5S5b8wYwlv8
ویکی‌پدیا – تعریف کلید صلیبی و مدار سه‌پل
https://fa.wikipedia.org/wiki/کلید_صلیبی
